اشتباه بزرگ  نام قرص نهادن بر این سم آفات کشاورزی است . سم برنج قرص نیست بلکه سم است . در کشورهایی مثل هند، سریلانکا و حتی ایران که بافت کشاورزی داشته‌اند از این قرص برای خودکشی استفاده می‌شده است ، اما اکنون به دلیل ناآگاهی نوجوانان و جوانان استفاده مهلکی  از آن می شود که موجب مرگ دردناک همراه با زجر و عذاب آنان می گردد  و آن اشتباه گرفتن این قرص با داروهای نشاط آور است . قرص برنج هیچ‌گونه علایم نشاط انگیز یا توهم‌زایی ایجاد نمی‌کند، انرژی‌زا هم نیست و قرصی بسیار خطرناک است که نه تنها موجب مرگی همراه با زجر بسیار زیاد می شود بلکه بوی نفرت‌انگیز نیز دارد. پژوهشگران می گویند به دلیل عوارض بسیار زیاد این سم ،  حتی برای مردن نیز راه مناسبی نیست . 

 مسمومیت با قرص برنج خطرات غیرقابل جبران و حتی مرگ را به همراه دارد و تاکنون پادزهر مناسبی برای آن شناخته نشده است. مسمومیت با قرص برنج در سال های اخیر به عنوان یک عامل مهم مسمومیت های شدید و منجر به فوت ، بخصوص در کشور ایران محسوب می‌گردد . آمارهای منتشر شده، حکایت از مشاهده 124 مورد مسمومیت با قرص برنج در سال 84   دارد .

 قرص برنج ترکیب خطرناکی از فسفیدهاست که برای جلوگیری از آفت‌زدگی برنج انبار شده مصرف می‌شود. این سم کشنده، سلول‌های شریان‌های کوچک انتهای بافت قلب و همچنین بافت ریه را بیش از هر نقطه دیگر تحت تاثیر قرار می‌دهد. تخریب این سلول‌ها باعث نشت مایع به فضای خارج عروق می‌شود و ضربان نامنظم قلب (آریتمی قلبی) و اِدم ریوی را در پی دارد .

به علت سمی بودن بیش از حد این قرص، مصرف یک چهارم این قرص موجب مسمومیت شدید و استفاده از نصف این قرص سبب مرگ انسان می-شود .

درگزارشی از هندوستان میزان مرگ و میر ناشی از مسمومیت با فسفین‌ها از جمله آلومینیوم فسفاید ( فسفید آلو مینیوم یا قرص برنج) 49 درصد گزارش شده است . البته مقدار مصرف شده این سم  در افراد گزارش نشده است .

البته اگر تخلیه معده ظرف یک ساعت پس از مصرف این قرص مهلک شروع شود، شانس حیات وجود دارد، در غیر این صورت حتی نصف قرص هم کشنده خواهد بود.
مرگ در ساعات اولیه به خاطر افت فشار و در ساعات بعدی درنتیجه نارسایی‌های کلیه و کبد رخ می‌دهد.

این قرص‌ بیشتر در نواحی شمالی  کشور ایران  به منظور حفظ و نگهداری برنج در انبارها و جلوگیری از تخریب آن‌ها توسط حشرات و همچنین دفع آفات سایر غلات انبار شده استفاده می‌شود‌.  اما سوال مهم این است که سمی که اصولا باید فقط در دسترس کشاورزان و تاجران برنج باشد،  چرا در عطاری‌ها عرضه می‌شود؟

قرص برنج چیست ؟

قرض برنج ترکیب خطرناکی از فسفیدهاست که جهت جلوگیری از آفت زدگی برنج انبار شده , مصرف می گردد . فسفیدها همچنین جهت دفع آفات سایر غلات انبار شده و جلوگیری از کپک زدگی و جونده کش و غیر نیز مصرف می گردد .
 با تماس این ماده با رطوبت با اسید , گاز خطرناک فسفین آزاد می گردد که علت اصلی توکسیسیتی این ماده است و هر چه این ترکیبات تازه تر باشد گاز بیشتری آزاد کرده و خطر ناک تر هستند .

اثرات تماس با قرص برنج :
 تماس انسان با قرص برنج می تواند عوارض شدید و کشنده ای در بر داشته باشد .
 بر اساس گزارشات , فسفیدها ( فسفید آلومینیوم … ) باعث تحریک شدید دستگاه گوارش , اختلالات قلبی عروقی , هیپوتاسیون , شوک , آرتیمی , نارسایی قلبی , ادم ریوی , اسیدوز متابولیک , آسیب کبدی و کلیوی , ترومبوسیتوپنی و نشنج نهایتا کما و مرگ تا 72 ساعت بعد از مصرف می گردد .
 عوارض گوارشی 5 الی 10 دقیقه پس از مصرف حادث شده و سپس سایر علائم ظاهر می گردد تسریع در درمان حتی در بیماران به ظاهربی علامت اهمیت بارزی در بهبود بیماران دارد . 

 مکانیزم اثر :
 مکانیزم احتمالی اثر این مواد ( فسفین ) بلوک سیتوکروم اکسیداز و مهار فسفوریلاسیون اکسیداتیو و در نتیجه مرگ سلولی است . بنابراین دستگاههایی که به مقدار اکسیژن بیشتری نیازدارند نسبت به این سم حساس تر و آسیب پذیر تر باشند این ارگانها عبارتند از :مغز , قلب و کبد و کلیه
 عوارض ناشی از مصرف قرص برنج یا فسفین :
 عوارض حاد : استنشاق فسفین باعث ایجاد سردرد , گیجی , خستگی سرفه همراه با خلط ( سبز رنگ ) , اختلال در حرکت , صحبت کردن , تهوع و استفراغ , درد معده اسهال , سردرد و…
  مصرف خوراکی : تهوع , درد معده , استفراغ , اسهال , تنگی نفس , احساس سرما , عطش , سر درد , تشنج و کما می باشد مرگ بعد از 4 روز یا حداکثر 2 هفته با نارسایی قلبی حادث می گردد .
 استنشاق مزمن : کاهش اشتها , کاهش وزن , آنمی , شکستگی خود بخود استخوان , دندان درد و تورم ونکروز فک
 دوز سمی : با مصرف 4/1 قرص سمیت ایجاد می گردد .
 در بزرگسالان خوردن این ماده یکی از علل خودکشی می باشد برای مثال شایعترین عامل خودکشی در هند خوردن یا استنشاق اتفاقی این ماده سمی می باشد ( مصرف حتی 5/1 گرم از این قرص باعث مرگ می شود ).
 درمان
 اقدامات اولیه : بعد از مشاهده علائم , بیمار را به هوای آزاد برده و در صورت هوشیاری و در صورت مصرف خوراکی , با ایجاد تهوع سعی در خارج کردن ماده سمی از معده می نماییم .
  الف : درمان علامتی : البته باید متذکر شویم درمان علامتی بوده بطور مثال : در صورت خورده شدن ماده سمی ( فسفیدآلومینیوم ) : ایجاد تهوع فوری در بیماران ( لاواژ ) و بعد از آن شستشوی معده با 2 الی 4 لیتر آب : تجویز ذغال فعال , اقدامات حمایتی و نگهدارنده که بر اساس شرایط بیمار متفاوت است .
 درمان ادم   دریه   : مصرف اکسیژن
 ب : درمان اختصاصی
 درمان اختصاصی سولفات منیریم وریدی می باشد .

 نکته :
 در خصوص استفاده از قرص برنج و مسمومیت ناشی از فسفین (PH3 ) چندین نگرش و فرضیه وجود دارد که در تیم های تخصصی و کارشناسای همچنان در حال بررسی موضوع هستند .
 اولین فرضیه :
 مصرف قرص برنج ( فسفیدالومینیوم ) صرفا ً جهت خودکشی
 دومین فرضیه : مصرف اشتباه قرص برنج به جای قرصهای روانگردان ( اکستازی ) بدلیل شباهت ظاهری این دو قرص به یکدیگر .
 سومین فرضیه : وجود ناخالصی در قرصهای اکستازی که در پروسه سنتز این قرصها ایجاد می گردد که یکی از این ناخالصی ها سم فسفین می باشد ( در تولید قرص اکستازی از ماده پایه ( آمفتامین ) فسفر قرمز مصرف شده که فسفین یکی از مواد باقی مانده از این واکنش می باشد .

 اسامی مشابه:
فسفید آلومینیوم , هیدروژن فسفید ( فسفروس تری هیدرید , فسفرتید هیدروژن )
فسفید آلومینیوم : در مجاورت رطوبت و آب به فسفید هیدروژن تبدیل می گردد.
 خصوصیات فیزیکی : گازی بدون رنگ , قابل اشتغال , بوی شبیه به ماهی گندیده , حلالیت مناسب در آب و الکل به صورت قرص یا پودر در بازار یافت می شود .
 سمیت : گازی با سمیت بالا که بر سیستم گوارشی و سیستم اعصاب اثر می گذارد .
 فسفین بعنوان یک حشره کش برای جلوگیری از آلودگی غلات , خوراک دام , تنباکو استفاده می گردد که به صورت قرصهای فسفید ( فسفید روی , فسفید کلسیم و فسفید آلومینیوم ) که موسوم به قرص برنج می باشد موجود است .
 این ماده سمی به راحتی جذب گوارشی گشته و بعد از حل شدن در مایعات بدن , به صورت ماده سمی فسفین در می آید سایر متابولیت ها عبارتند از فسفریک اسید , فسفات , که از طریق ریه رفع می گردند .
 نکته قابل توجه این است که فسفین در بافتهای بدن مجتمع نمی یابد . 

 دوزهای سمی
 مدت : مقدار دوز خوراکی 41mg/kg  باعث ایجاد سمیت قوی و مرگ حیوان می گردد .

 انسان : از طریق استنشاق :
 مقدار9?8mg/m3 فسفین : ایجاد عوارض خطرناک بعد از چند ساعت
 مقدار280mg/m3 فسفین : ایجاد عوارض خطرناک بعد از یک ساعت
 مقدار560mg/m3 فسفین : مرگ مصرف کننده در 60 دقیقه اول
 گزارشات رسیده بیانگر مطلب بود که در 56% موارد مسمومیت با این ماده مقدار 14-7 3 cm mg/ در هوا دوز کشنده می باشد و
 با توجه به مطالب بیان شده می توان نتیجه گرفت اثر بر سلامتی وابسته به دوزماده سمی می باشد .
 از طریق گوارشی : خوردن 5/1 گرم آلومینیوم فسفید باعث مرگ انسان می شود.

 پاتولوژی فسفین :
 پاتولوژی فسفین شامل جلوگیری از فرآیند اکسیداز در سیتوکروم بوده که این امر باعث افزایش رادیکالهای آزاد و آسیب بافتی می گردد .
 با توجه به این مطلب ارگانهایی که به مقدار اکسیژن بیشتری نیاز دارند نسبت به این سم حساس تر و آسیب پذیر تر می باشند این ارگانها عبارتند از مغز , کلیه , قلب و کبد .
 استنشاق این ماده باعث بروز نارسایی ریوی , سرفه شدید همراه با خلط سبز رنگ , سرد رد , تنگی نفس , گیجی , خواب آلودگی , گشادی قلب , تشنج و کوما خواهد گردید.

عوارض جانبی :

 عوارض جانبی از ساعات اولیه بعد از استنشاق فسفین نمایان می گردد طبق مطالعات انجام شده در 92 درصد مصرف کننده آلومینیوم فسفید , 66 مورد مرگ (72% ) مشاهده گردید که 60 نفر در ساعات اولیه بعد از مصرف این ماده فوت شده اند .
 عوارض مزمن عبارتند از از انمی , برونشیت , اختلال گوارشی ,  نارسایی ریه عدم تعادل در تکلم و حرکت ,

 عوارض جانبی :
 الف . قلبی عروقی : تا کی کاردی ، افت فشار خون , عدم فعالیت ماهیچه قلب , نارسایی احتمالی قلب و شوک که از عوارض کشنده ناشی از مصرف فسفین می باشد .
 A ) اختلالات هدایتی در قلب : دیس ریتمی , تپش قلب :
 دیس ریتمی : مشکلات در سیستم هدایت الکترولیتی قلب که از عوارض معمولی ناشی شده از مسمومیت با فسفین می باشد مطالعات انجام شده در 418 نفر مصرف کننده فسفید الومینیوم نشان داد که 2/38 % آنها دچار مشکل فوق گشته اند ( سال 1991 میلادی )
 تپش قلب : در تحقیق دیگری که انجام گردید 54% از موارد بررسی شده دچار این مشکل گردیده اند ( تاکی کاردی )
 درمان : مصرف سولفات منیزیم وریدی
 B) افت فشار خون : کاهش فشار خون در 35% موارد مسمومیت با الومینیوم فسفید مشاهده شده است .
 ب ) ریوی : تحریک غشا موکوسی دهان , گلو , مجاری تنفسی که باعث تنگی نفس , تنفس ضعیف و سطحی , سرفه و در نهایت ادم ریه
 A ) dyspnea : علائم دیس پنی شامل سرفه در اثر خلط سبز رنگ که 1/2 درصد از مسمومین دچار این عارضه گشته اند .
 B ) آسیب ریوی حاد : آسیب ریه با استنشاق گاز فسفین ایجاد می گردد که با ادم ریه همراه است که 8% از مسمومین دچار این عارضه گشته اند .
 تمام افراد متوفی در اثر مسمومیت با گاز فسفین دچار ادم ریه شده اند .
 ج ) گوارشی : تهوع , استفراغ , درد معده , اسهال
 A : تهوع : تهوع و استفراغ بعد از مصرف خوراکی فسفید آلومینیوم ایجاد می شود . تمام افراد که این

ماده را مصرف کرده اند دچار عارضه فوق شده اند .
 B : درد معده : 60 % از مسمومین با این سم دچار درد معده شده اند .
 C  : اسهال : در 60 % موارد مشاهده شده است .
 
 د : نو رولوژیک : گیجی , سر درد و خستگی , خواب آلودگی ـ دلشوره و اضطراب و تشنج و کوما و مرگ
 
A : مقادیر زیادی از سم فسفین باعث ایجاد علائمی از قبیل : سردرد , گیجی , ضعف و خستگی , خواب آلودگی , احتلال حرکتی وتکلم اختلال دربینایی می گردد .
 
B : حملات ناگهانی : حملات شبیه صرع و تشنج که منتهی به کما و مرگ می گردد .تمام موارد مسموم شده با فسفین با ایجاد نشنج به بیمارستان منقل شده اند و
 C : اضطراب و تشویش : 79 % از مسمومین دچار اضطراب و دلشوره بوده اند .
هـ کبدی . یرقان , زردی و آسیب کبدی بسیار قابل توجه است .
  خوردن مقادیر زیاد سم فسفین یا فسفید آلومینیوم باعث ایجاد یرقان و افزایش سطح سرمی ترانس آمیلاز می گردد . 30 % افرادی که با فسفید آلومینیویم مسموم شده اند دچار یرقان گردیده و 20% از ‌‌آنهادچارافزایش غلظت سرمی ترانس آمیناز می گردند 8% از مسمومین افزایش بیلی روبین داشته اند .
 و کلیه :
 A ) فعالیت غیر نرمال کلیه و دفع پروتئین : با آسیب کلیه , دفع پروتئین ایجاد می گردد .
 B ) نارسایی حاد کلیه :40 % از مسمومین دچار نارسایی حاد کلیه شده اند .
 ز : اسیدوز :
    اسیدوز متابولیک و تنفسی : 32 % از مسمومین دچار اسیدوز متابولیک شده و همین امر باعث کاهش ثانویه فشار خون می گردد .
 ح : هماتولوژی : از عوارض نادر می باشد که شامل همولیزومت هموگلوبینمیا می باشد .
 A : همولیز : مسمومین بالا 28 سال بعد از 24 ساعت دچار استفراغ شدید درد و گوارشی اسیدوزمتابولیک , کاهش ثانویه فشار خون می گردد . که حاکی از همولیز است علائم همولیز عبارتند از : یرقان , افزایش سطح سرمی بیلی روبین , کم خونی , افزایش هموگلوبین خون و هموسید ری در ادرار
 B : مت هموگلوبینمیا : با مصرف 6 گرم آلومینیوم فسفید ایجاد شده علائم , استفراغ شدید و غیر قابل کنترل , درد معده , کاهش فشار خون , خواب آلودگی , همولیز , دیرسیون بافت قطب که 24 ساعت بعد از مسمومیت ایجاد شده , 17 % دچار عارضه فوق گشته اند ( بعنوان فاکتوری جهت تشخیص با فسفین می توان در نظر گرفت ) .
 ط . پوستی : تعریق , زردی , سیانوز , پوست
 A ) تعریق 82 % مسمومین دچار تعریق مفرط می گردد .
 B ) : سیانوز 37% دچار عارضه فوق می گردد .

سایر عوارض :
 کاهش قند خون: قند خون بشدت پایین آمده 30واحد   بعد از 11 روز در بیمار مشاهده شده است .
 کاهش پتاسیم : 36% مسمومین دچار هیپوکالمی شده اند .
 کاهش یا افزایش منیریم : کاهش منیزیم گاهاً ایجاد شده اما در 85 % از مسمومین افزایش مسمومین دیده شده است .
 تناسلی : هنوز مشخص نگردیده است .
 کارسینوژن : در انسان باعث افزایش تورمورها لنفوم می گردد .
 درمان
 بعد از مشاهده اولین علائم که شامل تهوع : استفراغ , درد شکم, تنگی نفس می باشدمسموم را به هوای ‌آزاد برده و در صحت هوشیار بودن و مصرف خوراکی با ایجاد تهوع سعی در خارج کردن ماده سمی می نمائیم و بعد از آن شستن معده بیمار با 2 الی 4 لیتر آب , دادن زغال فعال می باشد .
  در مورد افرادی که دچار تنگی نفس شده اند باید اکسیژن رسانی صورت گیرد . در صورت مشاهده تا کی کاردی تزریق منیریم سولفات وریدی به مسموم ,مصرف داروی Trimetazidin   20mg ( باعث افزایش اکسیژن رسانی به بافت قلب می گردد ) 2 بار در روز باعث کاهش دیس ریتمی قلب می گردد سایر درمانها بسته به علائم مشاهده شده در مسموم صورت می گیرد.
 بهبودی و زنده ماندن بیمار برای 4 روز به درمان به موقع بیمار بر می گردد . با این وجود زندن ماندن بسیار و سلامت او وابسته به میزان ‌آسیب کلیه و کبد می باشد که در اصل وابسته به میزان سم مصرف شده است . 

 تست آزمایشگاهی :
 متاسفانه در ساعات اولیه امکان تشخیص سریع سم در بدن وجود ندارد و صرفاً با مشاهده با علائم
می توان میزان مسمومیت را تخمین زد . بعد از 24 ساعت با اندازه گیری مت هموگلوبین , مسمومیت با فسفید آلومینیوم تائید می گردد .

پاسخ به پرسش های اساسی در رابطه با قرض برنج :

آیا «قرص برنج» همان اکستازی است؟
حدود یک-سال پیش به دنبال مسمومیت چهار —- دانش آموز در اثر مصرف قرص برنج و اضافه شدن قربانیان دیگر به این مجموعه، جمله غلطی بر زبان-ها جاری شد که به دنبال خود اتفاق تلخی را رقم زد. این جمله که سهوا بیان شد این بود «قرص برنج همان اکستازی است که به تازگی و با نام جدید قرص برنج به ایران وارد شده است».
این جمله آغازی بود بر افزایش قربانیان ناشی از این قرص مهلک که با تصور واهی ایجاد لحظاتی توهم زا از آن استفاده می-کردند، اما واقعیت بسیار متفاوت و دردناک است.
واکنش این قرص در بدن چگونه است؟

در تماس این ماده با رطوبت و یا اسید معده، -ماده سمی و خطرناکی به نام «فسفین» آزاد می-شود که علت اصلی سمیت مهلک این ماده است و هرچه این ترکیبات تازه-تر باشد گاز بیشتری آزاد کرده و خطرناک تر خواهد بود.
مکانیزم احتمالی اثر این ماده، مهار چرخه سیتوکروم اکسیداز (تنفس سلولی) و در نتیجه مرگ سلولی است. بنابراین دستگاه-هایی نظیر مغز، قلب، کبد و کلیه که به مقدار اکسیژن بیشتری نیاز دارند نسبت به این سم حساس-تر و آسیب پذیرتر هستند.
عوارض قرص برنج چست؟
مصرف قرص برنج می-تواند عوارض شدید و کشنده-ای در بر داشته باشد. بر اساس نتایج بدست آمده از بررسی مسمومین با این قرص، فسفیدها به ویژه فسفید آلومینیوم باعث تحریک شدید دستگاه گوارش، -اختلالات قلبی عروقی، کاهش فشار خون، شوک، آرتیمی، نارسایی قلبی، ادم ریوی، اسیدوز متابولیک، آسیب کبدی و کلیوی، کاهش پلاکت خون، تشنج و نهایتا کما و مرگ تا 72 ساعت پس از مصرف می-شود.
چگونگی شروع عوارض و نوع عوارض :
عوارض گوارشی معمولا 5 تا 10 دقیقه پس از مصرف ایجاد شده و سپس سایر علائم ظاهر می شود. عوارض حاد ناشی از مصرف این قرض که معمولا دقایقی پس از استنشاق گاز فسفین ظاهر شده می-تواند شامل سردرد، گیجی و خواب آلودگی شدید، خستگی، سرفه شدید همراه با خلط س بز رنگ، اختلال در حرکت و تکلم، تنگی نفس، تهوع و استفراغ، درد معده و اسهال باشد.
مسمومیت ناشی از خوردن این قرص با چه علایمی بروزمی کند؟
مسمومیت ناشی از خوردن قرص برنج عموما شامل تهوع و استفراغ، درد معده، اسهال، تنگی نفس،- احساس سرما، عطش فراوان، سردرد، تشنج و کما است. مرگ بین 30 تا 60 درصد موارد مسمومیت معمولا در ساعات اولیه و حداکثر تا 72 ساعت بعد روی می-دهد.
قرص برنج در چه صورتی مرگ را به دنبال دارد؟
علائم ناشی از استنشاق مزمن آن به صورت کاهش اشتها، کاهش وزن، -کم خونی، شکستگی خود به خود استخوان است، مرگ به دنبال مصرف نیمی از قرص و یا 1/5 گرم می-تواند ایجاد شود.
عوارض قلبی عروقی قرص برنج :
عوارض جانبی ناشی از مصرف قرض برنج را در سیستم قلبی عروقی، تپش قلب، اختلالات هدایتی قلب، افت فشار خون، عدم فعالیت ماهیچه قلب، نارسایی احتمالی قلب و شوک که از عوارض کشنده ناشی از مصرف فسفین است.
عوارض تنفسی قرص برنج :
این قرص در دستگاه تنفسی نیز به تنگی نفس، تنفس ضعیف و سطحی، سرفه شدید سبزرنگ منجر می شود
عوارض گوارشی قرص برنج :
با آسیب به دستگاه گوارش فرد دچار تهوع، استفراغ، درد معده و اسهال شده می شود
عوارض عصبی قرص برنج :
اختلال در دستگاه عصبی به صورت گیجی، سردرد و خستگی، خواب آلودگی، دل-شوره و اضطراب، تشنج،- کما و مرگ منجر شده و در کبد زردی و در کلیه نارسایی حاد بروز می کند.
اقدامات اولیه در مواجهه با مسمومیت با قرص برنج :
باید پس از مشاهده اولین علائم که شامل تهوع، استفراغ، درد شکم و تنگی نفس است، مسموم را به هوای آزاد برده و در صورت هوشیاری و مصرف خوراکی، با ایجاد تهوع سعی در خارج کردن ماده سمی از معده کرده کرد و فرد را سریعا به مراکز درمانی رساند .
اقدامات در بیمارستان :
شستشوی معده اولین اقدام است . بعد از شستن معده بیمار با 2 تا 4 لیتر آب، به دادن زغال فعال (شارکول) اقدام -کنیم. همچنین در مورد افرادی که دچار تنگی نفس شده-اند، باید اکسیژن رسانی صورت گیرد؛ زیرا بهبودی و زنده ماندن بیمار به درمان به موقع و نیز میزان آسیب کلیه و کبد مرتبط بوده که وابسته به میزان سم مصرف شده می-باشد.
درمان اختصاصی :
درمان اختصاصی بیماری تزریق سولفات منیزیم وریدی است.